گیاه شناسی در باغ هنر ایران

این بررسی به منظور شناسایی و معرفی گیاهان در نمادها و نقوش تزئینی هنر ایران انجام گرفته است. هنرمندان بی شماری از این مرز و بوم در بوجود آمدن این میراث هنری عظیممشارکت نموده اند و مورخین و فرهنگ دوستان جهان در بررسی و توصیف و حفظ آن کوشیده اند.

اکنون «گیاه شناسی در باغ هنر ایران» با نگاهی تازه نمادهای خلاقانه، شاعرانه و زیبای فرهنگ هنری ایران را شناسایی و با نام گذاری علمی گیاه شناسی معرفی می نماید.

نتایج این بررسی در سال ۲۰۱۷ میلادی به صورت اسلاید به نمایش گذاشته شد.

گیاه شناسی در شعر فارسی

به بزمگاه چمن رو که خوش تماشایی ست

    چو لاله کاسه نسرین و ارغوان گیرد    (حافظ)

بنا بر شواهد فرهنگی و تاریخی, مردم ایران برای گل و گیاه، شاخ و برگ و میوه درخت حرمت بسیار قائل بوده اند و این علاقه همچنان در کلیه ی زوایای زندگی مردم مشاهده می شود. در سنگ نگاره ها، طرح سکه ها و جواهرات، فرش و منسوجات تا باغهای سرسبز ماندگار یا اشعار زیبای شاعران بلندمرتبه ی ایرانی ویژگی، شکل و رنگ گیاهان مورد توجه و اشاره بوده است.

استاد ایرج افشار در یادداشتی بر کتاب گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی با اشاره به جای شایسته و مرتبه ی والای گل در ادب فارسی به ویژه شعر فارسی از حضور درختهای طناز و با حشمت مثل سرو، چنار، صنوبر و گلهای باغها مانند نرگس، ارغوان، یاس، بنفشه و گل سرخ می گوید و عقیده دارد «قدر گل نزد حافظ ماننداست با ارزشی که مرغ سحر بدان می نهد».

در این کتاب، دکتر بهرام گرامی اشعار ۱۵۶ شاعر ایرانی را از آغاز شعر فارسی تا نیم قرن پیش از مشروطیت مورد بررسی و اشاره قرار داده و نگاه گیاه شناسانه ی شاعران نکته سنج فارسی زبان و آشنایی آنان به خصوصیات و ویژگی های گل ها و گیاهان را با شگفتی بسیار آشکار ساخته است.

ز آتش برون آمد آزاد مرد

                        لبان پر ز خنده به رخ همچو  َورد      (فردوسی)

گل در اشعار فارسی همان گل رز است که همچنین با نامهای گل سرخ، گل محمدی، گل سوری، یا وَرد شناخته می شود.

گل رز یا گل سرخ Rosa شاید قدیمی ترین گل مورد توجه در تاریخ باشد که از ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در ایران و چین شناخته شده و حتی نام آن از ریشه زبان اوستایی است. از ویژگی های رزهای قدیمی شکل گرد و ُپر بودن گلبرگ است. گل رز به اشکال، اندازه، عطر و در رنگهای متنوع وجود دارد.

مراد دل ز تماشای باغ عالم چیست

               به دست مردم چشم از رخ تو گل چیدن    (حافظ)

گل رز به داشتن گلبرگهای گلی رنگ معروف است. اما یک گل ُرز به نام Rosa persica یا ُرز ایرانی در این میان استثنایی است. بوته ی این ُرز که در دشت های ایران می روید مقاوم به شرایط کم آبی و دمای بالاست.

گلبرگ ها ی Rosa persica برنگ زرد و در مرکز گل برنگ سرخ زعفرانی، برگها کمی گوشتی و میوه ی آن به شکل ُ گرز و از خارهای بلند پوشیده شده است. از این گل در ایجاد دورگ های بسیار زیبا با گلبرگهای زرد، صورتی و سفید استفاده شده است.

گیاه شناسی در نماد های ایران باستان

یکی از ویژگی های مهم هنر ایرانی در طول تاریخ هزاران ساله، نگاه معنوی هنرمند است که با استفاده از نماد ها به بیان مفاهیم آرمانی می پرداخته است. درختان سرو، نخل، انگور و گل های زنبق و انار از جمله نمادهای به کار رفته اند. در آثار هنری ایران در کاخ تخت جمشید و بناهای دوران اشکانی و ساسانی نمادهای گیاهی که به طرز شگفت آوری استادانه و زیبا هستند به جای مانده است.

هخامنشیان پیرو آئین زرتشت بودند. بنای تخت جمشید خود بنا بر شواهد و اظهار نظر باستان شناسان، “تجسم باور مذهبی هخامنشیان” است. هنر آرمان گرای این دوره نمایانگر باورهای خردمندانه ‌ی آنان است.

ساسانیان که در سال ۲۲۶ پیش از میلاد پس از پارت ها روی کار آمدند علاوه بر احیای هنر هخامنشی از هنر پارت ها نیز بهره بردند. نقوش تزئینی این دوره تأثیر ماندگاری بر هنر آینده ایران و کشورهای دیگر جهان داشته است و از همین رو نقوش نمادین دوره ساسانی با اندک تغییراتی در هنر دوره صفویه قابل مشاهده است.

یکی از ویژگی های آئین زرتشت حرمت درخت است: ” اگر می خواهی کار نیکی کرده باشید به جای کشتن حیوانات، درخت بکارید، زیر آنها پناه بگیرید”.

نقش درخت یکی از قدیمی ترین نقش های مقدس ایرانیان است. اعتقاد به وجود روح در برخی درختان و گیاهان، باوری است که از سالها پیش از تاریخ در میان مردم وجود داشته است.در فرهنگ اسلامی درخت مظهر رحمت الهی و روحانی است. در اسلام درخت زندگی را سدره یا طوبی می نامند.

سرو

سرو نزد ایرانیان از میان صفات فراوان: راستین، بلند، سرفراز، پایدار، بوستان آرای است بطوریکه برخی این درخت را یک نماد ملی ما می دانند. درخت سرو ابرکوه همچنان یک نمونه از این نماد و مورد علاقه همگان است و از همین رو در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده است.

 زنبق

در فرهنگ ایران باستان از میان گل های زیبا ، گل زنبک (زنبق) نماد امرداد و به معنی بیمرگی و جاودانگی بوده است. در سنگ نگاره های تخت جمشید این نقش نماد گیاهی است که در کنار سرو یا به تنهایی دیده می شود.

شکل ساقه و برگها ی این گیاه آنقدر استثنایی است که اکنون با ارائه تصویر یک نوع زنبق به نام زنبق کمانی در حالت طبیعی، جای هیچ شکی در شناسایی این نماد باقی نمی ماند.

اکنون با نگاهی دوباره به نقش آجرهای لعابی (در کادر نقطه چین) همان نقش زنبق کمانی با ساقه ی بلند و برگهای متقارن همچنین گل های انتهایی بخوبی نمایان می شود. در این بنای تزئینی علاوه بر اینکه هنرمند به نقش آفرینی ویژگی ساقه و گل زنبق کمانی Iris aucherii (Baker)Sealy مبادرت ورزیده و با توجه به مهارت هنر بکار رفته در ایجاد نقش، این گلها طرح یگانه ای دارند و لوتوس یا نیلوفر آبی نیستند.

در میان اجرهای لعابدار و در نگاره های متعدد تخت جمشید، کنار گلهای زنبق، نقش گل کوچکی دیده می شود. این گل از نظر شکل و رنگ و تعداد گلبرگ ها شباهت بسیار به گل بابونه دارد. گل بابونه (Chamaemelum nobile L) در فصل بهار در دشت های حاصلخیزفارس فراوان می روید.

 

انار

انار از قدیمی‌ترین میوه‌های شناخته ‌شده برای بشر‌است. وجود نقش انار بر روی سفال به هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد مسیح‌ تعلق دارد.

اولین زادگاه انار ایران است و سپس به نواحی آسیای مرکزی و به شمال افریقا و یونان راه یافته است.

یکی از نقوش در مهر های ساسانی که در کتاب مهرهای ساسانی نوشته ی کریستوفر جی برونر شرح و تصویر آنها موجود است مؤید تاریخ و اهمیت این گیاه در ایران است.

از ویژگی های مهم هنر ایرانی در طول تاریخ، نگاه و پیام معنوی در هنر است. درخت انار، گل و میوه ی آن نماد مورد توجه در هنر ایران از دوران باستان بوده است.

در این سنگ نگاره ی تخت جمشید (اکنون در موزه ایران باستان تهران) داریوش بزرگ یک سرشاخه ی انار با یک گل شکفته و دو غنچه در دست گرفته است.

در سنت زردشت انار یکی از میوه هایی مینوی است و آن را باشگون می دانند. آنان در آتشکده ها درخت انار ( .Punica granatum L) می کاشتند و شاخه های آن را به مثابه  بَرسَم در مراسم در دست می گرفتند.

انار نماد تندرستی و باروری است. امروز همچنان درخت انار، نزدیک امام زاده ها و بالای تپه ها، مقدس است و بدان دخیل می بندند.

تاک

تاک، انگور یا مو، که به درخت زندگی معروف است در آرایه بندی مساجد به کار رفته است. شاخ و برگ و خوشه ی تاک درنقش سکه های باستانی، هنر معماری، طرح قالی و زیور آلات ایران مشاهده می شود.

 

آکانتوس

گچبری تزئینی در کاخ تیسفون با نقش برگ و شاخه، در برخی متون به نام برگ کنگر یا پیچک یا آکانتوس معرفی شده است. با در نظر داشتن برگ گیاه پیچک که دارای لبه ی صاف است و برگ گیاه کنگر که خار دارد باید این نماد همان آکانتوس(.Acanthus Mollis L)، گیاه ملی یونان باشد.

در این نقش، برگها و ساقه ی بلند گل (به صورت خوابیده) نشان داده شده است.

با قرار دادن نمای گچبری به حالت عمودی در کنار تصویر ساده شده ای از گیاه آکانتوس شباهت برگها در سمت راست (کادر سبز) و ساقه ی بلند گل در سمت چپ (کادر سفید) نمایان می شود.

 بلوط

نقش درگاه طاق بستان مربوط به دوره ساسانیان، گیاه پیچک گفته شده، در نگاهی دوباره به این شاخه، برگها و بخصوص میوه های انتهای آن مشخصات شاخه ی بلوط ایرانی .Quercus brantii Lindl قابل شناسایی است.

درخت بلوط با نام علمی جنس Quercus از درختان کنهسال و زیبای جنگل های ایران است. این درختان عمر طولانی دارند که گاهی تا دو هزار سال می رسد و گونه های متعددی از آن در ایران، بومی رشته کوههای البرز و زاگرس است.

نهال بلوط ایرانی

بلوط های بومی جنگل های ایران بر پایه ی ویژگی های مرفولوژیک به گروه های دارمازو، سفید مازو، بلند مازو، یول و بلوط ایرانی یا بَرودار تقسیم می شوند.

میوه بلوط های ایران

نیشکر

نیشکر(.Saccharum officinarum L) یک گرامینه مناطق گرمسیر است که ساقه ی بلند بین ۶-۳ متر دارد.

کشت نیشکر و استحصال شکر در ایران از دوره اشکانیان آغاز شده و در دوران ساسانیان به رونق رسیده است.

در آن زمان علاوه بر مناطق جنوب غربی (خوزیا) یا خوزستان امروزی به معنی سرزمین شکر خیز و در منطقه جنوب شرقی ایران به نام آراخوزیا (به معنی سرزمین شکرخیز آریایی) یا قندهار امروزی، و به طوری که در شاهنامه از آن یاد شده در منطقه مازندران گسترش داشته است.

در همین ارتباط، در میان سنگ نگاره های طاق بستان در صحنه ای فیل سواران از میان گیاهان بلند با ساقه های بند بند در حال عبور هستند(تصویر ذیل) در حالی که ساقه های نی بریده و دسته شده در پشت سر آنان دیده می شود. این سنگ نگاره می تواند نمایشی از قدرت برداشت محصول نیشکر با استفاده از فیل ها در آن دوران باشد.

گیاه شناسی در کاشی های ایران

هنر کاشی های منقوش ایران قدمت هزاران ساله دارد. از زمان هخامنشیان آجرهای لعابدار رنگین و منقوش بر بدنه ی ساختمان های شوش و تخت جمشید استفاده شده است. پس از گسترش اسلام، هنر کاشی کاری در تزئین و پوشش بناهای گوناگون به ویژه بناهای مذهبی پیشرفت کرد و از اوایل دوره ی اسلامی و طبق گفته ی مورخین اسلامی هنرمندان شیوه های گوناگون هنر کاشی کاری ایرانی را از اسپانیا به اروپا برده اند.

طرح آربسک و اسلیمی به معنی منسوب به اعراب و مســلمانان است. طرحی تزئینی که در آن هنرمنداز شکل نمادین گیاه به صورت قراردادی، تجریدی و انتزاعی بهره می برد تا یک مجموعه پیچیده، پیوسته، منطقی و هماهنگ بوجود آورد. طرحهای اســلیمی از پیچ و خم و شاخ و برگ درختان است که به صورت قراردادی در آمده است. حرکت متناوب و ریتم دار خطوط منحنی در طرح اسلیمی جزئیات نقش گیاه را دربرمی گیرد و یک نوع هماهنگی و نظم را میان اجزای اثر هنری برقرار می سازد.

 گیاه شناسی در هنر فرش بافی ایران

قدمت هنر بی نظیر قالیبافی در ایران حداقل به ۵۰۰ سال پیش از میلاد می رسد.

نقوش گیاهی در گچبری های تیسفون، چال ترخان ری، قلعه یزگرد در شمال شرق قصر شیرین، سنگ نگاره های طاق بستان و در پارچه های دوره ساسانی دیده می شود. دوران ساسانی دوران شکوفایی هنر و صنعت پارچه بافی در ایران است. نقوش و نمادهای روی پارچه های این دوره متأثر از عناصر کهن ایرانی و آسیای غربی بوده که در دوران اسلامی نیز به حیات خود ادامه داده است. در نقش بر جسته های دوره ی ساسانیان نزدیک بیست و پنج نوع مختلف پارچه دیده می شود و در موزه های اروپا و هندوستان بیش از شصت نوع پارچه از آن زمان باقی مانده و که نمایانگر تنوع پارچه ها را در آن دوره است.

سرو به علت همیشه سبز بودنش در زمان هخامنشیان نیز مقدس و محترم بوده و نماد سرو در نساجی و تزئینات دوران باستان حضور داشته است. نقش بته جقه بر بالای کلاه پادشاهان ایران، پرک کوچکی است که در واقع همان طرح کوچک شده سرو است.

در دوران پس از اسلام، سرو درختی ماندگار در هنر ایران است. در قالی های خراسان، کرمان، شیراز، افشار ایران این نقش بته استفاده می شود. همچنین در پارچه بافی، منبت کاری و قلمکاری به کار می رود و مورد علاقه قرار دارد.

 

نوع گل و نقش گلها در دوره های مختلف از دوران هخامنشی تا کنون به تدریج تحول یافته است. نمونه آن میوه انار است که نقش آن در ابتدا بصورت اصلی خود طراحی می شده و در یک روند تکاملی این نقش به گل معروف به شاه عباسی تغییر یافته است. در شکل بعد طرح شاه عباسی از گل و میوه انار (.Punica granatum L) در حالت های مختلف است.

نقش گلهای ایران مانند لاله، نرگس، زنبق، انار، شقایق و شکوفه درختان میوه در طرح های سنتی و امروزی قالی و به اشکال ساده شده مورد استفاده قرار می گیرد.

در طرح های افشان، گلدانی، درختی، باغی و خشتی یا قابی قالی ایران تنوع در نقش گیاهان دیده می شود. نقش درخت در قالی گاهی به تنهایی با آرایه های ظریف به صورت نقش غالب در زمینه و گاهی به عنوان نقش محوری برای نقوش مکمل، سطح فرش را می پوشاند. این نقش گاهی با شاخه و برگ و میوه و گاهی بدون میوه است. گاهی از داخل یک گلدان بزرگ رشد کرده است. درختان کاج، سرو، بید مجنون و انواع درختان با شاخه و گل و برگ و میوه که در طبیعت وجود دارند، از نقشه های متداول این طرح به شمار می روند.

گیاه شناسی در هنر نگارگری

با استناد به شاهنامه فردوسی، سالها پیش از حمله مغول به ایران هنر چین و سبک نقاشی مینیاتور احتمالأ به دلیل ترویج آن توسط ترکان سلجوقی، در ایران از شهرت و اعتبار برخوردار بوده است. اما ایرانیان نقاشی چینی را با سلیقه و دید هنری خود تلفیق کردند و همراه با شعر، افسانه ها، قهرمانان ملی ایران، شیوه زندگی و علاقه به گل و درخت و طبیعت را به تصویر کشیده اند.

گیاه شناسی در هنر مینیاتور

 

در هنر مینیاتور گلها و گیاهان و درختها از متن شعر و قصه به تصویر در می آیند و مختص زمان خود و گاهی نماد آن دوران بوده اند.

از گیاهان نقاشی مینیاتور، سرو (Cupressus sempervirens L. var cereiformi) و چنار (.Platanus orientalis L) و شکوفه درختان عمدتآ گیلاس (.Prunus avium L) یا بادام  .Prunus dulce L و  سیب زینتی

( .Malus sylvestris Mill) و برخی گلهای باغ و صحرائی مانند ختمی ( .Althaea officinalis L) است.

در دوره شاه عباس که خود نقاش بوده، توجه خاصی به گسترش هنر نقاشی شده است، هنر مینیاتور ایران پیشرفت فوق العاده ای داشته و هنرمندان ایرانی با ساده کردن نقش و سرعت بیشتر، نقاشی را به صورتی دیواری درآوردند .در آثار این دوره، نقوش تزئینی از انواع ساقه ها و گلبرگها از چند نوع به بیش از پنجاه نوع گل ابتکاری رسید. نقاشی گل و مرغ از سبکهای نگارگری غالب این دوره است.

گیاه شناسی در طرحهای گل و مرغ

نفوذ سایه روشن که از روش نقاشی اروپایی اقتباس شد، در دوره زندیه ادامه یافته و باعث به وجود آمدن سبک شیراز شده است. در دوره قاجار تلفیق شیوه نقاشی اروپایی و ایرانی بوجود آمد که در مکاتب مختلف قابل تشخیص است برای مثال در مکتب شیراز گلها پُرتر هستند.

گیاه شناسی در نقاشی روی جلد

نقاشی جلدهای لاکی و نفیس معمولاً از طرحهای گل و مرغ و پروانه است. نقاشی روی جلد بالا، تصویری از باغ گلها با شاخ و برگ و طبیعی از نوع رز، نرگس، لاله، شکوفه درخت سیب( .Malus domestica L) و ِبه (.Cydonia vulgaris L) در فضای سبز و خرم بهشت گونه است.

گیاه شناسی در نقاشی روی شیشه و آئینه

نقاشی روی شیشه در ایران سابقه باستانی دارد و به دوران ساسانیان نسبت داده می شود اما در اواخر دوره صفویه و در دوره قاجار با سلیقه و برخی شباهت با نقوش اروپایی همراه شده است.

منابع

https://fa.wikipedia.org/wiki/رز
https://fa.wikipedia.org/wiki/رز_ایرانی
Sasanian stamp seals, Christopher J. Brunner, Metropolitan Museum of Art, 1979
http://rasekhoon.net/article/print/960176/اسطوره-شناسی-انار/
Tavoos Online | Iran’s First Bilingual Art Magazine – ۱۱:۱۹ ,۷/۴/۱۵ نگرشی نو به نگاره‌های تخت جمشیدTulips and Irises of Iran and their relatives by Per Wendelbo, Botanical Instirute of Iran National Botanical Garden-Tehran-Iran 1977
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1509613
http://ghiasabadi.com/pep/wp-content/uploads/2009/10/taq-bostan_relief.jpg
http://www.naeentile.com/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=0&PageId=26&codeV=1&tempname=internal
http://alef.ir/vdchkvniw23nixd.tft2.html?220349
Central Iran Gems – Persian Roses
www.sid.ir/fa/VEWSSID/J…/10001713920102.pdf
http://www.knottyrug.com/rugguide.html
http://blog.iran-carpet.com/index.php/itemlist/user/71-فهیمهشفیعی
http://alef.ir/vdchkvniw23nixd.tft2.html?220349
http://art-artist.blogfa.com/post/14
http://www.manzaronline.com/مینیاتور-ایرانی-پنجره-ای-رو-به-طبیعت.htm

قالی های تصویری، پرویز تناولی، سروش-۱۳۶۸
نقاشی پشت شیشه، مجموعه شخصی چهانگی کازرونی- فریال سلحشور، موسسه پژوهشی چاپ و نشر ۱۳۷۸