گیاهان تراریخته را بشناسیم

گیاهان تراریخته از ۲۰ سال پیش در ایالات متحده آمریکا مصرف می شود. وزارت کشاورزی این کشور این محصولات را که از اجرای روشهای مهندسی ژنتیک بدست می آیند، بی ضرر می داند. به همین دلیل اداره غذا و دارو  به تنظیم مقررات برای کنترل های لازم پرداخته است. اما مخالفان مصرف این محصولات همچنان خواستار تحقیقات بیشتر برای اطمینان از بی خطر بودن آنها هستند.

در سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۸۵میلیون هکتار از اراضی جهان  با ۱۱۰ برابر افزایش نسبت به سال ۱۹۹۶ به کشت گیاهان تراریخته اختصاص داشته است. بنا بر آمار در حدود  ۱۸ میلیون نفر  کشاورز در کشورهای مختلف به زراعت این گیاهان می پردازند.

تحقیقات مهندسی ژنتیک عمدتأ در کشورهای پیشرفته اروپایی و در ایالات متحده آمریکا انجام گرفته است. شرکتهای بزرگ صنایع غذایی و دارویی مانند Bayer CropScience, BASF, Dow AgroSciences, DuPont/Pioneer, LimaGrain, Monsanto, و Syngenta در معرفی و ارایه ی تکنولوژی ارقام و محصولات تراریخته به کشور های در حال توسعه شرکت دارند.

مهمترین محصولات زراعی تراریخته (Genetically Modified Crops- GM) یا مهندسی شده (Genetically Engineered-GE ) به ترتیب شامل موارد زیر است:
۱- ذرت: محصول رتبه اول در ایالات متحده تقریبأ ۸۰٪ ذرت کشت شده از ارقام تراریخته است. این ذرت به صورت تازه خوری و در تهیه محصولات فرآوری شده و خوراک دام و طیور مصرف می شود.
۲- سویا: محصول مهم دیگری است که ۹۳٪ ارقام آن تراریخته اند. سویا در تهیه خوراک دام و انواع محصولات تازه و فرآوری شده، روغن های خوراکی، لسیتین، توکوفرول در ویتامین E و نرم کننده ها وجود دارد.
۳- پنبه: به گزارشUSDA، تقریبأ کل این محصول (۹۴٪) در ایالات متحده از ارقام تراریخته تولید می شود. پنبه دانه برای تهیه روغن گیاهی، مارگارین، مواد تردکننده نانوایی، مواد خوراکی سرخ کردنی مانند چیپس سیب زمینی استفاده می شود.

۴-یونجه:گیاهی که برای تغذیه گاو، تولید کره، شیر، ماست، گوشت و بسیاری موارد دیگر مصرف دارد. یونجه پس از ذرت، سویا و گندم (که ارقام تراریخته آن در بازار وجود ندارد) مهمترین زراعتهای کشور آمریکا است.
۵- پاپایا: این محصول هاوایی به دلیل نیاز به مقاومت به ویروس لکه حلقوی (Papaya ringspot virus- PRSV) در ۷۵٪ موارد از ازقام تراریخته تولید می شود.
۶- کلزا: در ۹۰٪ موارد از منابع تراریخته تولید می شود. در ایالت داکوتای شمالی بیشترین کشت را دارد و احتمال رقابت آن با ارقام وحشی گیاه در طبیعت بوجود آمده است.
۷- چغندرقند تراریخته ۹۰٪ زراعت این گیاه را شامل می شود.

۸- سیب زمینی رقم تراریخته نشاسته ای Amflora در اروپا کشت می شود. همچنین کشت ارقام مقاوم به بیماری قارچی خطرناک لکه سیاه (Late blight- Phytophthora  infestans ) و دارای اکریلامید کمتر در آمریکا و کانادا مورد تأیید قرار گرفته است .

اصلاح یا به نژادی گیاهان به روش سنتی بر اساس انتخاب ظاهری صفات مطلوب در بهترین بذر یا گیاه و نگهداری آن برای کشت زراعت بعدی انجام می شد.

از زمان کشف قوانین وراثت صفات ژنتیکی در قرن نوزدهم میلادی توسط مندل (Gregor Mendel 1822–۱۸۸۴) به نژادگران از دانش ژنتیک برای انتخاب صفات دلخواه بهره گرفته اند.

به این ترتیب دورگ گیری بین گیاهان انتخاب شده و گزینش نتاج توسط متخصصین دنبال شد. توسعه ی روش هیبریداسیون یا دو رگ گیری و افزایش نیاز به ارقام با صفات برتر، محدودیت هایی در وراثت ژن مطلوب برای متخصصین بوجود آورد.

از جمله این موارد این که هیبریداسیون تنها برای گیاهان قابل باروری امکان پذیر است. علاوه بر این تأثیر پیوستگی ژن ها در وراثت موجب می شود تا بسیاری از صفات نامطلوب نیز همراه یک صفت مورد نظر در ترکیب ژنی گیاه جدید وارد شوند.

در بسیاری از موارد دستیابی به یک رقم مرغوب زراعی به تدوین و اجرای چندین سال آزمایشهای به نژادی نیاز دارد.

فرآیند تولید گیاهان تراریخته

روش مهندسی ژنتبک، دانش جدید و پیشرفته ای در به نژادی گیاهان است. در این روش، با استفاده از امکانات آزمایشگاهی، ژن یا ژنهای معین از «دی ان ای» DNA یک ارگانیسم به بافت گیاه مورد نظر منتقل می شود.

مراحل زیر برای انتقال یک ژن مشخص، از یک ارگانیسم ساده به گیاه انجام می شود:

۱- جداسازی: DNA در آزمایشگاه از ارگانیسم حاوی ژن جداسازی می شود.
۲- کلونینگ: ژن بدست آمده در این مرحله تکثیر و نسخه هایی از آن تهیه می شود.
۳- طراحی:، قطعه ی ژن در ترکیبی جدید از DNA برای انتقال به بافت گیاهی آماده می شود.
۴- الحاق ژن: انتقال DNA حاوی ژن مورد نظر به گیاه با استفاده از روشهای متعدد آزمایشگاهی انجام می شود. پیگیری رشد بافت گیاه تا مرحله تولید گیاهچه و انتقال به شرایط رشد کامل توسط مهندسین ژن ادامه می یابد.
۵- بک کراس: تلاقی برگشتی با لاین برتر گیاه مادری مرحله ای است که توسط به نژادگران صورت می گیرد. گیاهان تراریخته یا ترانسژنیگ، برای کسب صفات مطلوب زراعی، با گیاهان مادری که کلیه صفات زراعی مطلوب را دارند در چند چرخه رشد تلاقی داده می شوند.

در مرحله ی نهایی گیاهان نتاج حاوی تراژن (ترانس ژن)، مورد بررسی های زراعی، محصولی و فرآوری قرار می گیرند. ارقام معرفی شده باید علاوه بر ژن جدید، دارای کلیه صفات مطلوب گیاه مادری باشند.

گیاهان تراریخته در آمریکا

بیشرین تحقیقات مهندسی ژنتیک گیاهان در ایالات متحده انجام شده است.

گیاهان زراعی مقاوم به حشرات حاوی ژن از باکتری خاکزی (Bacillus thuringiensis (Bt هستند. ژن Bt بر پستانداران مؤثر نیست. کشت این ارقام روشی برای کاهش مصرف حشره کش ها در زراعت عنوان می شود.

ژن مقاومت به علفکش (herbicide tolerant (HT برای مقاومت به ماده مؤثر گلیفوزات ایجاد شده که با تأثیر بر یک آنزیم سازنده اسید آمینه در گیاهان سبز آنها را از رشد باز می دارد. م

مهمترین گیاهان زراعی مقاوم به علفکش ذرت و پنبه هستند که برخی از ارقام آنها ژن مقاومت به حشرات را نیز دارند. این ارقام نیمی از زراعت این دو محصول را شامل می شود.

محصولات تراریخته به صورت تازه خوری و در اغلب فرآورده های صنایع غذایی، از سال ۱۹۹۶ به بازار عرضه می شوند. مقررات لازم برای اطلاع رسانی بر روی محصولات GE و بسته بندی مواد خوراکی حاوی آن تنظیم شده است.

 گیاهان تراریخته در کشورهای دیگر

در اتحادیه اروپا مقررات درج برچسب برای محصولات گیاهی و دامی مهندسی شده تعیین شده و تحت کنترل قرار دارند. این محصولات در کشورهای سوییس، اتریش و مجارستان ممنوع است. در حالی که در کشور های دیگر اروپا زراعت برخی محصولات تراریخته تابع شرایط ویژه است.

در بیشتر کشورهای آسیایی از جمله در چین زراعت پنبه تراریحته و در کشورهای آمریکای مرکزی کشت ذرت تراریخته انجام می شود.

در ژاپن، نیوزیلند و برخی مناطق استرالیا محصولات گیاهی و دامی تراریخته ممنوع است.

مخالفان استفاده از گیاهان تراریخته

مسائل مطرح شده توسط مخالفان این روش به نژادی در کنترل ها و مقایسه محصولات ارقام تراریخته و ارقام غیر تراریخته به تأئید نرسیده است. اما مخالفان مصرف این محصولات خواستار تحقیقات بیشتر هستند.

آنان عقیده دارند مهندسی ژنتیک ممکن است در کد ژنتیکی مواد غذایی و بر عملکرد صحیح ژنهای دیگر اختلال ایجاد کند . آنها احتمال می دهند این کار در ارزش غذایی مواد مشکل ساز  باشد و موجب تولید مواد آلرژی زا و سمی در آن ها شود.

نهایتأ در ماه می ۲۰۱۶، از طرف آکادمی های ملی علوم ، مهندسی و پزشکی اعلام شد که پس از بررسی مقاله های علمی و تحقیقاتی و برگزاری ساعات پر کار در جلسات متعدد با فعالان مخالف، هیچ تفاوتی میان مصرف گیاهان و محصولات تراریخته و غیرتراریخته وجود نداشته است.

گیاهان تراریخته و  حفاظت از طبیعت

برای یک رفم تراریخته زراعی پس از تولید بذر و اخذ مجوز، آزمایشهای تکمیلی اطمینان از مقاومت و پایداری دنبال می شود. بررسی کلیه صفات زراعی در کشتهای کنترل شده آزمایشی انجام می گیرد.
مقررات اجرای آزمایش ها از نظر فواصل کاشت، کنترل عدم جابه جایی دانه گرده، جلوگیری از هیبریداسیون تصادفی با گیاهان دیگر در مزرعه انجام می شود. پیگیری برای شناسایی و حذف گیاهان یا بذر باقی مانده به مدت دو سال از زمان اجرای آزمایش صورت می گیرد.

انتقال ژن مقاومت به سم علفکش همچنان مورد بحث است. عده ای نگران انتقال مکانیزم این مقاومت از گیاهان تراریخته به گیاهان هم خانواده در طبیعت هستند. بروز این مشکل می تواند به افزایش مصرف علفکش ها و  تخریب محیط زیست بیانجامد. از این دیدگاه، یکی از مسائل مورد بحث در استفاده از ارقام تراریخته مقاوم به سموم، از بین رفتن تنوع ژنی در طبیعت است.

بی اعتمادی به شرکتهای بزرگ تولیدکننده بذر و اطلاع رسانی ناکافی در مورد دانش مهندسی ژنتیک باعث شده تا نگرانی های زیادی در مردم ایجاد شود. اما حمایت از دانش مفید و نوید های آن دفاع از شرکتهای منفعت طلب نیست.

النته مهندسی ژن تنها راه برای تولید ارقام زراعی برتر یا مقاوم به شرایط زراعی و راهگشای مسائل تغذیه ای جهان نیست. اما سرعت و دقت این تکنولوژی در مقایسه با روش مرسوم به نژادی آن را مورد نیاز ساخته است.

 برچسب محصولات تراریخته

تا کنون در ۶۴ کشور جهان  اطلاع رسانی روی برچسب الزامی شده است.

شاید اجتناب از مصرف محصولات تراریخته به طور کامل امکان پذیر نباشد، اما آشنایی با محصول از روی برچسب تا حدودی می تواند انتخاب و اطمینان مصرف کننده را تسهیل نماید.

کدها توسط فدراسیون بین المللی استاندارد محصولات (IFPS)، تعیین می شوند. یک بارکد ۴ رقمی روی محصول نشان دهنده تولید به روش مرسوم، بارکد ۵ رقمی که با عدد ۹ آغاز شود برای روش ارگانیک و بارکد ۵ رقمی که با عدد”۸” آغاز شود به معنی تراریخته است.